Türkiye 100 yaşında! Cumhuriyet'in kuruluşunun tarihi belgeleri...

Memlekette 100'üncü yıl kutlamaları var...

29 Ekim 1923 yılında akşam 1'inci Meclis binasında Meclis Genel Kurulu toplantısı yapıldı.

"Egemenlik kayıtsız şartız milletindir" ilkesini hayata geçirecek tarihi adım atıldı.

Murat Bardakçı Cumhuriyet'in hukuki belgelerini yazdı.

Bardakçı'nın, Meclis Arşivi'nden ulaştığı belgeler ve o belgelerin hikayesi...

Belgelerde Meclis'in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yer alırken Meclis kâtiplerinin yazdıkları sayfaya yer verildi.

Bu metin Cumhuriyet’in ilanının ilk resmi belgesi oldu. (TBMM Arşivi).

Mazbatanın imzaların yeraldığ ikinci ve son sayfası (TBMM Atatürk Arşivi, Kutu no: 1/760, Fihrist no: 01027757-9).

Diyanet İşleri'nin gönderdiği belge

Diyanet İşleri Reisliği’nin Cumhuriyet’in ilânını halka duyurmaları için müftülüklere gönderdiği telgraflardan biri. (Cumhuriyet Arşivi, 051-0-8-65-35-1).

Anayasa'da değişiklik

Şimdi, Cumhuriyet’in ilanının hukukî tarafını ve belgenin önemini anlatayım diyerek şu ifadelere yer verdi:

Cumhuriyet, bir anayasa değişikliği ile, Büyük Millet Meclisi 'Kanun-ı Esâsî Encümeni'nin, yani Anayasa Komisyonu’nun 1921 Anayasası’ndaki altı maddenin değişmesi maksadı ile hazırladığı tasarının Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda kabul edilmesi suretiyle ilân edildi. Anayasa’nın ilk maddesine 'Türkiye’nin yönetim şeklinin ‘Cumhuriyet’, devletin dininin İslâm, resmî dilinin de Türkçe olduğu' ilâve ediliyordu. Diğer maddeler de Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık ve Hükümet hakkındaydı.

Oylamadan sonra hemen reisicumhur seçimine geçildi ve Mustafa Kemal Paşa, Reisicumhur seçildi.

Mustafa Kemal Paşa’nın, Cumhuriyet’in ilânı ile ilgili kanunun Resmî Gazete’de yayınlanması için hükümete gönderdiği yazı (TBMM Atatürk Arşivi, Kutu no: 1/760, Fihrist no: 01027757-8).

Komisyonun mazbatası

Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda görüşülüp kabul edilen tasarıyı hazırlayan Anayasa Komisyonu; İzmir Milletvekili Yunus Nadi (Abalıoğlu) Bey’in başkanlığında Gelibolu Milletvekili Celâl Nuri (İleri), Dersim Milletvekili Feridun Fikri (Düşünsel), Konya Milletvekili Refik (Koraltan), İzmit Milletvekili İbrahim Süreyya (Yiğit), Muş Milletvekili İlyas Sami Beyler ile Antalya Milletvekili Rasih Hoca (Kaplan)’dan meydana geliyordu.

Celâl Nuri Bey’in Meclis Başkanlığı’na hitaben kaleme aldığı komisyon mazbatası bugünün Türkçesi ile şöyle idi:

Milletimizi refah ve saadete ulaştırıp tam bir bağımsızlığa kavuşturan ve Allah’ın da takdir ettiği savaşta millî hâkimiyet esası kat’î surette kabul edilmiş ve daima buna riayet edilegelmişti. Bu usulün necib Türk milletine ne büyük muvaffakiyet temin ettiği aşikârdır. Hâkimiyetin kayıtsız-şartsız millete ait olması ve idare usûlünün milletin mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmek esasına dayanması zaten ‘Cumhuriyet’ demek olduğundan, saltanatı kesin şekilde kaldıran bu kelimenin kullanılıp Türkiye Devleti’nin şeklinin cumhuriyet hükümeti olması hakkında Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun özel maddesinin bir fıkra ile açıklığa kavuşturulması hukuk ve uygulama bakımından münasip görülmüştür.

Bir cumhuriyet tesis kılındıktan sonra bu cumhuriyetin temsilcisi olan başkanlık makamının da oluşturulması tabiîdir.

Bundan başka, hükümeti teşkil edecek olan başbakanın cumhurbaşkanı tarafından tayini, sorumluluğun belirlenmesi bakımından zarurî işlerdendir.

Dolayısıyla, hâlen mevcud olan devlet şeklinin tesbiti için Anayasa’nın buna dair bir, üç, sekiz ve dokuzuncu maddeleri aşağıdaki şekilde değiştirilerek açıklığa kavuşturulmuş, devletimizin dininin İslâm, dilinin de Türkçe olduğuna dair özel bir madde ilâve edilmiştir.

Zikredilen maddeleri kanun hâline getirmek üzere Hey’et-i Celîle’ye arz ve teklif ve hemen müzakeresini istirham ederiz.

Mustafa Kemal Paşa’nın Türkiye’nin Cumhuriyet olmasının ardından 1924 Mart’ında hazırlanan ilk Cumhuriyet bütçesi ile belirlenen aylığını aldığına dair makbuz. Atatürk 500 bin kuruşu maaş, 700 bin kuruşu da “fevkalâde tahsisat” olarak 1 milyon 200 bin kuruş alıyor ve kesintilerden sonra eline 1 milyon 172 bin 244 kuruş, yani 11 bin 722 lira 44 kuruş geçiyor (Cumhurbaşkanlığı Arşivi, 01018211-26).

Türkiye’de Cumhuriyet ilanı

Bu mazbata doğrultusunda hazırlanan tasarının Meclis’te 29 Ekim akşamı saat 08.00'de kabul edilip kanunlaşması ile Türkiye’de Cumhuriyet ilan edilmiş oldu.

Çankaya’daki Cumhurbaşkanlığı personelinin 1924 bütçesi ile belirlenen aylıklarının yeraldığı bordronun ilk sayfası. En başta “Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti Başkâtibi”, yani “Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri” olan o günlerin meşhur edebiyatçısı Ercümend Ekrem Bey (Talu) var (Cumhurbaşkanlığı Arşivi, 01018211-27).

Anayasa değişiklik maddeleri

“Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti (Genel Sekreterliği) Kavanîn (Kanunlar) Müdüriyeti” antetli kâğıda yazılmış olan 364 numaralı 'Teşkilât- ı Esasiye Kanunu’nun bazı mevaddının tâdiline' yani 'Anayasa’nın bazı maddelerinin değiştirilmesine' dair kanun şöyle idi: “

Birinci Madde: Hâkimiyet, bilâ kayd ü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müsteniddir (dayanır). Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti Cumhuriyet’tir.

İkinci Madde: Türkiye Devleti’nin dini, din-i İslâm’dır. Resmî lisanı Türkçedir.

Üçüncü Madde: Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur. Meclis, Hükümet’in inkısam ettiği şuubât-ı idareyi (ayrı ayrı bölümlere ayırdığı idarî işleri) İcra Vekilleri vasıtasıyla idare eder.

Dördüncü Madde: Türkiye Reisicumhuru, Türkiye Büyük Millet Meclisi Heyet-i Umumiyesi tarafından ve kendi âzası meyânından bir intihap (seçim) devresi için intihap olunur (seçilir). Vazife-i riyaset (başkanlık görevi), yeni Reisicumhur’un intihabına (seçimine) kadar devam eder. Tekrar intihap olunmak (seçilmek) caizdir.

Beşinci Madde: Türkiye Reisicumhuru, devletin reisidir. Bu sıfatla lüzum gördükçe Meclis’e ve Heyet-i Vekile’ye riyaset (hükümete başkanlık) eder.

Altıncı Madde: Başvekil, Reisicumhur tarafından ve Meclis âzası meyanından intihap olunur (Meclis üyeleri arasından seçilir). Diğer vekiller Başvekil tarafından yine Meclis âzası arasından intihap olunduktan sonra hey’et-i umumiyesi (hepsi) Reisicumhur tarafından Meclis’in tasvibine arzolunur. Meclis hâl-i içtimada (çalışma döneminde) değil ise keyfiyeti tasvip Meclis’in içtimaına tâlik olunur (toplantısına ertelenir)

Yurtta müftüler görevlendirildi

Meselenin temeli, Meclis’in yeni bir devlet kurmaya değil, mevcut yönetimin ismini koymaya karar vermesi idi...

Cumhuriyet’in ilânı, Ankara’da 101 pâre top atılarak kutlanırken kararı memleketin dört bir tarafına duyurma işi de müftülüklere verildi. Evkaf ve Şer’iye Vekâleti’nin talimatı ile Türkiye’deki bütün müftülüklere telgraflar gönderen Diyanet İşleri Reisliği, müftülerden artık Cumhuriyet ile idare edileceğimizi halka duyurmasını istedi.

Bu sayfada Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yer aldığı ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları metnin orijinali, yani Cumhuriyet’in ilânının ilk resmî belgesi yer alıyor.